مقدمه
شریعت اسلامی نظامی الهی است که از سوی خداوند متعال برای تنظیم زندگی انسان نازل شده است. این نظام شامل رهنمودها و احکامی است که در قرآن کریم و سنت پیامبر آمده و با هدف حفظ دین، جان، عقل، نسل و مال طراحی شده است. شریعت نقش عظیمی در شکل‌گیری تمدن باشکوه اسلامی داشته که قرن‌ها پابرجا مانده است.
درک این نکته مهم است که شریعت اسلامی شامل دو نوع حکم است:
احکام قطعی
احکامی که به‌صورت صریح و روشن در قرآن یا سنت آمده‌اند و تغییر یا اجتهاد در آن‌ها جایز نیست، مانند حرمت ربا و زنا و وجوب نماز و زکات. این احکام ثابت هستند و با زمان و مکان تغییر نمی‌کنند.
احکام ظنی و اجتهادی
احکامی که از طریق اجتهاد علما از نصوص استنباط می‌شوند یا به وسایلی مربوط می‌شوند که بر اساس مصلحت قابل تغییر هستند، مانند تنظیم معاملات مالی یا ساختارهای اداری. این احکام متناسب با تغییرات زمانی و مکانی هستند.
در نتیجه، می‌توان گفت که شریعت اسلامی سیستمی از احکام ثابت و اصول قابل‌تجدید است که هدف آن تحقق عدالت و رحمت و هدایت زندگی انسان به سوی صلاح در دنیا و آخرت است.
در این مقاله، به بررسی مفهوم، ویژگی‌ها، حوزه‌های کاربرد شریعت، تمایز آن با فقه اسلامی و همچنین اهمیت شریعت در عصر حاضر خواهیم پرداخت.
1. مفهوم شریعت اسلامی
از منظر لغوی
«شریعت» به معنای راه راست یا چشمه‌ای باز و در دسترس برای همه است.
از منظر اصطلاحی
شریعت مجموعه‌ای از عقاید، عبادات، معاملات و اخلاقیاتی است که خداوند برای بندگان خود در قرآن و سنت مقرر فرموده است.
این نظام چارچوب الهی ثابتی را تشکیل می‌دهد که حدود حلال و حرام را مشخص کرده و واجب، مستحب، مکروه و حرام را تعریف می‌کند.
2. منابع شریعت اسلامی
شریعت اسلامی بر دو منبع اصلی استوار است:
1. قرآن کریم
قرآن کلام خداوند است که بر پیامبر اکرم ﷺ نازل شده و عالی‌ترین منبع قانون‌گذاری اسلامی به شمار می‌رود. قرآن هم احکام تفصیلی در حوزه‌های مختلف و هم اصول کلی برای همه زمان‌ها و مکان‌ها را در بر دارد.
2. سنت نبوی
سنت شامل گفتار، رفتار و تقریرهای پیامبر ﷺ است. سنت، مجملات قرآن را تبیین کرده و آن را در زندگی عملی به‌کار می‌گیرد. گرچه سنت با کلمات پیامبر بیان شده، اما وحی الهی محسوب می‌شود.
3. تفاوت شریعت و فقه
برای فهم روشن‌تر تفاوت میان شریعت و فقه، می‌توان نمونه‌هایی ارائه داد:
🕌 نمونه‌هایی از احکام شریعت (ثابت، قطعی):
-
حرمت زنا و ربا
-
وجوب نماز، روزه، زکات و حج
-
حرمت قتل و ظلم
-
الزام عدالت در معاملات
📘 نمونه‌هایی از مسائل فقهی (متغیر، اجتهادی):
-
نحوه توزیع زکات در دولت‌های مدرن
-
احکام مربوط به کارت‌های بانکی و وام‌ها
-
تنظیم معاملات شرکت‌ها و سهام
-
نظام قضایی و روش‌های رسیدگی
این نمونه‌ها نشان می‌دهند که شریعت، اصول کلی ثابت را تشکیل می‌دهد، در حالی که فقه تلاش بشری برای فهم و تطبیق این اصول با شرایط متغیر است.
شریعت
-
منبع الهی (قرآن + سنت)
-
شامل عقیده، اخلاق، عبادات و معاملات
-
در اصل خود تغییرناپذیر است
فقه
-
فهم و اجتهاد بشری در استخراج احکام عملی
-
تلاش برای تطبیق شریعت با واقعیات زندگی
-
منابع آن شامل: قرآن، سنت، اجماع، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، سد ذرایع و دیگر ابزارهای اجتهادی است
بنابراین: شریعت الهی است و فقه حاصل فهم انسانی.
4. ویژگی‌های شریعت اسلامی
1. منبع الهی
2. جامعیت
3. ثبات در اصول، انعطاف در فروع
4. عدالت و برابری
5. هماهنگی با فطرت انسانی
5. حوزه‌های کاربرد شریعت
1. عبادات
ارتباط بندگان با خدا را از طریق نماز، روزه، زکات و حج تنظیم می‌کند.
2. معاملات
روابط اقتصادی و اجتماعی را تنظیم کرده و ربا، تقلب و فریب را ممنوع می‌سازد.
3. احوال شخصیه
احکام ازدواج، طلاق، نفقه و ارث را معین می‌نماید.
4. اخلاق و آداب
به صداقت، مهربانی، حیا و گذشت دعوت می‌کند.
5. حدود و مجازات‌ها
برای حفظ امنیت عمومی و بازدارندگی از جرم، تحت شرایط دقیق و سختگیرانه اعمال می‌شوند.
6. شریعت و عصر جدید
شریعت از انعطاف‌پذیری برخوردار است و می‌تواند در هر زمان و مکانی قابل اجرا باشد، مشروط بر اینکه:
-
اجتهاد جمعی فعال گردد
-
مقاصد شریعت در نظر گرفته شود
-
از ابزارهایی مانند مصالح مرسله و استحسان استفاده شود
شریعت نظامی خشک و ایستا نیست، بلکه از طریق درک علمی و منضبط علما، زنده و پویاست.
7. نمونه‌های روشن از اجرای شریعت
-
در زمان عمر بن خطاب، حد سرقت در سال قحطی متوقف شد
-
اهل ذمه در سرزمین‌های اسلامی از حقوق کامل برخوردار بودند
-
عدالت قضایی حتی بر خلفا نیز جاری بود
نتیجه‌گیری
شریعت اسلامی یک نظام الهی کامل برای زندگی بشر است. این نظام وحی الهی است که همه جوانب زندگی را تنظیم می‌کند. شریعت از فقه متمایز است، زیرا فقه کوششی بشری برای فهم و تطبیق شریعت است.
در دوران چالش‌های معاصر، بازگشت به شریعت با درک جدید، توجه به مقاصد آن و مصالح مردم ضروری است. شریعت مانعی برای پیشرفت نیست، بلکه راه تعالی و بیداری حقیقی است.
