Kirish
Islom shariati — bu Alloh taolo tomonidan inson hayotini tartibga solish uchun nozil qilingan ilohiy tizimdir. U Qur’oni karim va Payg‘ambar ﷺ sunnatlarida keltirilgan ko‘rsatma va hukmlarni o‘z ichiga oladi. Shariarning maqsadi — din, jon, aql, nasl va mol-mulkni asrashdir. Shariat asrlar davomida buyuk Islom tamaddunini barpo etishda asosiy rol o‘ynagan.
Shariat ikki turdagi hukmlarni o‘z ichiga oladi:
Qat’iy hukmlar
Bu — Qur’onda yoki Sunnatda ochiq va aniq ko‘rsatilgan, o‘zgartirish yoki ijtihodga muhtoj bo‘lmagan hukmlar. Masalan: foiz (ribo) va zino harom qilinishi, namoz va zakot farz qilinishi. Bu hukmlar vaqt va makondan qat’i nazar o‘zgarmaydi.
Zanni va ijtihodiy hukmlar
Bu hukmlar ulamolar tomonidan matnlardan ijtihod yo‘li bilan chiqariladi yoki zamonaviy ehtiyojlarga qarab moslashtiriladi. Masalan: moliyaviy muomalalarni tartibga solish, boshqaruv tizimlari. Bu turdagi hukmlar vaqt va sharoitga qarab o‘zgarishi mumkin.
Demak, Islom shariati o‘zgarmas asosiy hukmlar bilan birga yangilanadigan tamoyillarni ham o‘z ichiga olgan tizimdir. U adolat va rahm-shafqatga erishishni ko‘zlaydi hamda inson hayotini dunyo va oxiratda ezgulikka yetaklaydi.
Ushbu maqolada biz shariat tushunchasi, uning xususiyatlari, qo‘llanish sohalari va fiqhdan asosiy farqlari haqida so‘z yuritamiz. Shuningdek, zamonaviy davrda shariatning o‘rni muhokama qilinadi.
1. Islom shariati tushunchasi
Lug‘aviy ma’nosi
«Shariat» — to‘g‘ri yo‘l yoki hammaga ochiq suv manbai degan ma’noni anglatadi.
Istilohiy ma’nosi
Shariat — bu Alloh tomonidan bandalari uchun Qur’on va Sunnat orqali belgilangan e’tiqod, ibodat, muomala va axloqiy qonun-qoidalar majmuasidir.
Bu halol va harom chegaralarini belgilaydigan, farz, mustahab, makruh va harom amallarni ko‘rsatib beradigan ilohiy tizimdir.
2. Islom shariatining manbalari
Shariat quyidagi ikki asosiy manbaga tayangan:
1. Qur’oni Karim
Qur’on — bu Payg‘ambar Muhammad ﷺ ga nozil qilingan Allohning kalomidir. U Islom qonunchiligining eng oliy manbaidir. Qur’on turli sohalardagi batafsil hukmlarni, shuningdek, barcha davrlar va joylar uchun umumiy tamoyillarni o‘z ichiga oladi.
2. Sunnat
Sunnat — bu Payg‘ambar ﷺning so‘zlari, amallari va tasdiqlari. Qur’onda mujmal tarzda keltirilgan hukmlarni tafsilot bilan tushuntirib beradi va amaliyotda qanday qo‘llanilishini ko‘rsatadi. Sunnat lafzan Payg‘ambardan bo‘lsa-da, aslida u ham ilohiy vahiy hisoblanadi.
3. Shariat va fiqh o‘rtasidagi farq
Shariat bilan fiqh o‘rtasidagi farqni tushunish uchun quyidagi misollarni ko‘rib chiqamiz:
🕌 Shariatdagi qat’iy hukmlar (o‘zgarmas, aniq):
-
Zino va riba haromligi
-
Namoz, ro‘za, zakot va haj farzligi
-
Qotillik va zulmning man etilishi
-
Muomalalarda adolatning farzligi
📘 Fiqhiy masalalar (ijtihodiy, o‘zgaruvchan):
-
Zamonaviy davlatda zakotni taqsimlash
-
Bank kartalari va kreditlar haqidagi hukmlar
-
Kompaniyalar va ulushlar muomalasi
-
Sud va huquqiy tartiblar
Bu misollar shuni ko‘rsatadiki, shariat — o‘zgarmas tamoyillar majmuasidir, fiqh esa ushbu tamoyillarni zamon va vaziyatga moslab qo‘llashga qaratilgan insoniy harakatdir.
Shariat
-
Manbai ilohiy (Qur’on + Sunnat)
-
E’tiqod, axloq, ibodat va muomalalarni qamrab oladi
-
Asosida o‘zgarmaydi
Fiqh
-
Insonning tushunchasi va ijtihodi mahsuli
-
Hayotdagi voqealarga shariatni tadbiq etish
-
Manbalari: Qur’on, Sunnat, ijmo‘, qiyos, istihson, maslahat, va boshqalar
Xulosa: Shariat — ilohiy, fiqh — insoniy tushuncha mahsuli.
4. Islom shariatining xususiyatlari
1. Ilohiy manbaga ega
2. Hayotning barcha sohalarini qamrab oladi
3. Asoslarda barqarorlik, tafsilotlarda moslashuvchanlik
4. Adolat va tenglikni ta’minlaydi
5. Inson fitratiga mos keladi
5. Shariatning qo‘llanilish sohalari
1. Ibodatlar
Bandaning Rabbiga bo‘lgan munosabatini tartibga soladi — namoz, ro‘za, zakot, haj.
2. Muomalalar
Ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladi, riba, aldov va firibgarlikka qarshi chiqadi.
3. Shaxsiy ahvol qonunlari
Nikoh, taloq, nafaqa va meros masalalarini belgilaydi.
4. Axloq va odob
Halollik, rahm-shafqat, hayo va bag‘rikenglikni targ‘ib etadi.
5. Jazolar va haddlar
Jamoat xavfsizligini ta’minlash va jinoyatlarning oldini olish uchun qat’iy shartlar bilan qo‘llaniladi.
6. Zamonaviy davrda shariat
Shariat har bir davr va joyda tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan moslashuvchanlikka ega, agar:
-
Jamoaviy ijtihod faol bo‘lsa
-
Shariat maqsadlari (maqosid) inobatga olinsa
-
Maslahat, istihson kabi fiqhiy vositalar qo‘llanilsa
Shariat qotib qolgan tizim emas, balki u olimlarning intizomli yondashuvi orqali yangilanib turadigan tirik tizimdir.
7. Shariat amaliyotidan yorqin namuna
-
Umar ibn al-Xattob davrida ocharchilik tufayli o‘g‘rilik hadd jazosi vaqtincha to‘xtatilgan
-
Zimmiylarga (noMusulmon fuqarolarga) to‘liq huquqlar berilgan
-
Hatto xalifalarga ham adolat tatbiq etilgan
Xulosa
Islom shariati — bu inson hayotining barcha jabhalarini tartibga soluvchi to‘liq ilohiy tizimdir. U Alloh tomonidan nozil qilingan vahiydir. Fiqhdan farqli ravishda, fiqh — bu shariatni tushunish va uni amaliyotga tadbiq etishga qaratilgan insoniy sa’y-harakatdir.
Zamonaviy sinovlarga qarshi, biz shariatga yangilangan tushuncha bilan qaytishimiz kerak — bu tushuncha shariat maqsadlari va insonlar manfaatlarini hisobga olishi lozim. Shariat taraqqiyotga to‘siq emas, balki haqiqiy yuksalish va uyg‘onish yo‘lidir.
